27 de septiembre de 2024

Vocabulario Aymara

A

Achachi:  Viejo

Achila: Abuelo

Achachila: Abuelo

Achaku: Ratón

Achikaña: Rogar

Achu: Fruto

Ajanu: Rostro

Ajayu: Espíritu

Ajlliña: Escoger

Aka: Éste, ésta, esto

Akana: Aquí

Akawja: Este lugar

Akhulliña: Mascar coca

Aliri: Comprador

Aljiri: Vendedor

Aljaña: Vender

Alakipa: Comerciante

Alaña: Comprar

Alata: Comprado

Alala: Frio

Alaya: Arriba

Alaxpacha: Cielo

Ali: Planta

Alispayaña: Ahuyentar

Alt’aña: Inclinar

Alwa: Temprano

Allchhi: Nieto(a)

Alliña: Cavar

Allintaña: Sepultar

Allpi: Lawa

Allqa: De dos colores

Amawt’a: Pensador

Amaya: Muerto

Ampara: Mano | Brazo

Amta: Plan

Amtaña: Recordar

Amuki: Callado

Amutu: Mudo

Amuyt’aña: Pensar

Anta: Juego

Anataña: Jugar

Anatiri: Jugador

Ancha: Exceso

Anu: Perro

Anku: Nervio

Añuthaya: Zorrino

Aparaña: Quitar

Apaña: Llevar

Apaya: Encomienda

Apichu: Camote

Aptaña: Levantar

Apthapi: Acopio

Ari: Afilado

Aru: Voz

Aruchiri: Verbo

Arunta: Saludo

Aruntaña: Saludar

Aruskipaña: Dialogar

Arxatiri: Abogado

Askichaña: Arreglar

Aski: Bien

Asu: Bebé

Awatiña: Pastar

Awicha/u: Abuela

Awila: Vieja

Awti: Tiempo seco

Axsaraña: Temer

Aycha: Carne

Ayni: Reciprocidad

Ayru: Planta

Ch

Chacha: Varón | Hombre

Chaka: Puente

Chäka: Tallo

Chakana: Cruz del sur

Challwa: Pez | Pescado

Chaluna: Carne deshidratada

Chana: Último hijo(a)

Chaqallu: Haba verde

Chara: Muslo

Chari: Préstamo

Chika: Mitad

Chillpa: Cuña

Chimpu: Señal

Chinu: Nudo

Chinuqa: Enero

Chiqa: Directo

Chira: Pepa

Chullpa: Momia

Churaña: Dar

Chuyma: Pulmón

Chuymani: Anciano

Chh

Chhaja: Afónico

Chhama: Granulado

Chhaqhaña: Desaparecer

Chharmanthi: Esta mañana

Chhaxwa: Cascajo

Chhijchhi: Granizo

Chhijllaña: Elegir

Chhiqha: Ala

Chhiri: Crespo

Chhiwchhi: Pollo (cría)

Chhuchhulli: Pata

Chhukhuña: Correr

Chhullunkha: Hielo

Chhuwa: Fresco

Chhuxllu: Choclo

Ch’

Ch’akha: Hueso

Ch’aku: Puñete

Ch’alla: Arena

Ch’allaña: Festejar

Ch’ama: Fuerza

Ch’amuña: Chupar

Ch’arana: Mojado

Ch’aphi: Espino

Ch’awaña: Ordeñar

Ch’axiña: Machacar

Ch’iji: Césped

Ch’ijma: Almohada

Ch’khi: Inteligente

Ch’imi: Menudo

Ch’iqa: Izquierda

Ch’iyara: Negro

Ch’uku: Costura

Ch’ukuri. Sastre

Ch’llqhi: Duro

Ch’umaña: Escurrir

Ch’umi: Bosque

Ch’uñu: Papa deshidratada

Ch’uqi: Papa

Ch’uru: Caracol

Ch’usa: Vacio

Ch’usiqa: Lechuza

Ch’utu: Cima

Ch’uxña: Verde

Ch’uxu: Tos

I

Ichtaña: Alzar

Ichuña: Llevar en las manos

Ijma: Viudo(a)

Iki: Sueño

Ikiña: Dormir | Frazada

Ikiyaña: Hacer dormir

Illa: Amuleto de abundancia

Imaña: Guardar

Imantaña: Esconder

Imilla: Niña

Inasa: Quizás

Inkuña: Llevar bulto en las manos

Inti: Sol

Iñu: Huérfano

Ipi: Sonso

Ipu: Tío

Ipa: Tía

Irama: Ladera

Irpaña: Guiar

Isi: Ropa

Ispa: Gemelo

Ixwaña: Recomendar

J

Jacha: Lágrima

Jachaña: Llorar

Jach’a: Grande

Jach’i: Puñado

Jakaña: Vivir

Jakhu: Número

Jakhuña: Contar

Jakhuri: Contador

Jak’a: Cerca

Jak’u: Harina

Jalaña: Correr

Jallu: Lluvia

Jamasa: Oculto

Janq’u: Blanco

Jamp’atu: Sapo

Jani: No

Janira: Todavía

Jayu: Sal

Jank’a: Prisa

Jaqi: Gente

Jaqukipaña: Voltear

Jaquña: Arrojar

Jaraphi: Costilla

Jararankhu: Lagarto

Jariña: Lavar

Jaru: Amargo | Picante

Jasa: Fácil

Jatha: Semilla

Jat’iña: Rascar

Jawasa: Haba

Jawira: Rio

Jawsaña: Llamar

Jaya: Lejos

Jayp’u: Tarde

Jayra: Flojo

Jaysaña: Responder

Jaytaña: Dejar

Jichu: Acostumbrado

Jichha: Ahora

Jikhani: Espalda

Jila: Hermano

Jilaña: Crecer

Jilïri: Mayor

Jina: Vamos

Jinchu: Oreja

Jinq’i: Pus

Jiphilla: Intestino

Jiqí: Humo

Jisa: Sí

Jiskhiña: Preguntar

Jiskt’a: Pregunta

Jisk’a: Pequeño

Jiwaki: Hermoso

Jiwaña: Morir

Jiwata: Muerto

Jucha: Culpa

Juku: Búho

Jukumari: Oso

Juk’a: Poco

Juma: Tú

Jupa: Él | Ella

Jupha: Quinua

Jutiri: Porvenir

Jutaña: Venir

Justupa: Por sí

Juykhu: Ciego

Juyra: Alimentos

K

Kachaña: Ir sin ganas

Kallachi: Hombro

Kamachi: Norma

Kamisa: Cómo

Kanka: Asado

Katjaña: Atrapar

Katuqa: Recepción

Kawki: Dónde

Kaya: Oca deshidratada

Kayu: Pie | Pierna

Kikpa: Igual

Kulli: Morado

Kunka: Cuello

Kupi: Derecha

Kusisiña: Alegrarse

Kutiña: Regresar

 Kutiqa: Vuelto

Kh

Khakha: Tartamudo

Khallu: A medio cocer

Khankha: Áspero

Khariña: Cortar

Khubu: Nieve

Khusa: Bien

Khuykata: Al frente

Khuysa: Aquel lado

Khuyuña: Silbar

K’

K’acha: Despacio

K’allk’u: Agrio

K’ara: Salado

K’ari: Mentiroso

K’awna: Huevo

K’ayra: Rana

K’isimira: Hormiga

K’iyata: Molido

K’ullk’u: Estrecho

K’umara: Sano

K’usillu: Mono

L

Laka: Boca

Lakiña: Dividir

Lamana: Fuente

Lapaqa: Época seca

Laphi: Hoja

Laqa: Rápido

Laq’a: Tierra

Laq’u: Gusano

Laruña: Reir

Lawa: Palo

Layq’a: Brujo

Liq’iña: Golpear

Lirphu: Espejo

Liwaña: Servir

Luk’ana: Dedo

Lupi: Rayos de sol

Luraña: Hacer

Luriri: El que hace

Luxuta: Helado

Ll

Llaki: Tristeza

Llamayuña: Cosechar

Llaphi: Tibio

Llaxhu: Enredo

Llaytha: Acobardado

Llink’i: Arcilla

Llust’a: Resbaloso

Llusu: Lleno

M

Mach’a: Hambruna

Machaña: Emborracharse

Mallq’a: Garganta

Mama: Mamá | Señora

Maqaña: Bajar

Manq’a: Comida

Manq’aña: Comer

Manqha: Adentro

Mara: Año

Masi: Amigo

Maxt’a: Adolecente

Mayja: Diferente

Maypacha: Entero

Mayt’aña: Prestar

Mistuña: Salir

Mujlli: Codo

Mulljaña: Asustar

Munaña: Querer | Amar

Muruq’u: Redondo

Muspaña: Admirar

Musq’a: Dulce

Mutuña: Soportar

Muxsa: Sabroso

Munytaña: Girar

N

Nasa: Nariz

Naya: Yo

Näna: Mío

Naymapi: Conmigo

Nayra: Ojo

Nayraqata: Primero

Nayrapacha: Antes

Nina: Fuego

Ninkhara: Hace un momento

Niya: Casi

Nukhuña: Empujar

Nuwaña: Pegar

Nuwasiña: Pelear

Ñ

Ñaka: Apenas

Ñanqha: Blasfemia

Ñík’uta: Cabello

Ñiq’i: Lodo | Barro

Ñusata: Podrido

Ñut’u: Polvo (molido)

P

Pacha: Espacio-Tiempo

Pachana: Semana

Paka: Águila

Pallaña: Escoger

Palthapi: Acopio

Pampa: Llano

Panini: Entre dos

Panka: Libro

Pankataya: Mosca

Panqara: Flor

Paqara: Toda la noche

Para: Frente

Pasiri: Anterior

Patilla: Grada

Payiña: Desorientarse

Pichaña: Barrer

Puraka: Abdomen

Puyu: Pozo profundo

Ph

Phajsa: Día sin lluvia

Para: Seco

Phaxsi: Luna | Mes

Phayaña: Cocinar

Phayiri: Cocinero

Phiru: Feo

Phukhu: Olla

Phusa: Instrumento musical de viento

Phusaña: Soplar

Phuyu: Pluma

Phuqhata: Completo

P’

P’akita: Roto

P’ari: Arisco

P’ataña: Morde

P’itiri: Tejedor(ra)

P’inqa: Vergüenza

P’iqi: Cabeza

P’isaqa: Perdiz

P’isqi: Comida de Quinua

P’uyu: Rombo

Q

Qala: Piedra

Qalltaña: Comenzar

Qallu: Cría

Qamaña: Habitar

Qamaqi: Zorro

Qamasa: Energía | Coraje

Qamawi: Morada

Qapu: Rueca

Qaqilu: Caballo

Qaquña: Frotar

Qari: Cansancio

Qarqa: Peña

Qarwa: Llama

Qawaña: Aporcar

Qilqa: Letra

Qinaya: Nube

Qulla: Medicina

Qullaña: Curar

Qulqi: Dinero

Qullu: Cerro

Qunuña: Silla | Sentar

Quqa: Árbol

Ququ: Fiambre

Quri: Oro

Qurpachaña: Alojar

Qh

Qhana: Claro | Vistoso

Qhananchaña: Aclarar

Qhantati: Amanecer

Qhathita: Cocido

Qhathu: Mercado

Qhichha: Mal agüero

Qhipt’ata: Atrasado

Qhiri: Fogón

Qhirwa: Valle

Qhispiña: Salvarse

Qhiya: Algodón

Qhulliña: Rotura

Qhulu: Duro

Qhuru: Malo

Qhuya: Mina

Q’

 Q’ala: Pelado | Todo

Q’alljaña: Cortar

Q’alluña: Rebanar

Q’añu: Suciedad | Mugre

Q’apha: Diligente

Q’asaña: Clamar

Q’awa: Riachuelo

Q’illisiña: Resentirse

Q’illu: Amarillo

Q’ipi: Bulto

Q’iwiña: Torcer | Conducir

Q’uchuña: Cantar

Q’uma: Limpio

Q’uphi: Olor

Q’urawa: Honda

Q’uri: Tacaño

Q’utu: Bocio

R

Ratuki: Rápido

Rixiña: Rayar

Riyata: Soga hecho de cuero

Runkaña: Reñir

S

Sajuna: Celeste

Sallqa: Astuto

Salta: Figuras

Samana: Aliento

Samaña: Descansar

Samka: Sueño

Samsuña: Respirar

Sank’a: Brasa

Sanu: Peine

Sanuña: Peinar

Saña: Decir

Sapa: Único

Saphi: Raíz

Sapüru: Diario

Sara: Costumbre

Saraña: Ir

Sarnaqäwi: Costumbre

Sataña: Sembrar

Säwi: Dicho

Sawuri: Tejedor

Saxra: Espíritu de malo

Sayaña: Estar parado

Sillu: Uña

Sinti: Mucho

Suni: Altiplano

Suru: Pico

Suti: Nombre

T

Taki: Patada

Talliña: Vaciar

Tama: Conjunto

Tanka: Sombrero

Tantachawi: Reunión

Tantiyu: Mediano

Taqini: Todos

Taripiri: Juez

Tayka: Madre | Anciana

Taypi: Centro

Tinkuña: Caer

Tiwana: Mesa

Tixi: Flaco

Tukuyaña: Concluir

Tullqa: Yerno

Tunqu: Maíz

Tunti: Descolorido

Tupu: Medida |Camino carretero

Turiyaña: Burlarse

Turka: Permuta

Turpa: Débil

Tuyuña: Flotar

Th

Thakhi: Camino

Thalaña: Sacudir

Thantha: Viejo

Thaya: Viento

Thikhiña: Mezclar

Thithiña: Enojarse

Thiya: Borde

  Thujru: Bastón

Thuqhuña: Bailar

Thuqhuri: Bailarín

Thuru: Grueso

Thusaña: Escupir

T’

T’akuña: Calmar

Thalpha: Plano

T’ant’a: Pan

T’apha: Insípido

T’aqhi: Pobre

T’axsuña: Lavar

T’ijuña: Correr

T’ili: Pequeño

T’iri: Cicatriz

 T’una: Menudo

T’usu: Pantorrilla

T’uxu: Ventana

U

Uchaña: Poner

Ujuña: Toser

Uka: Eso, esa, ese

Ukch’a: De ese tamaño

Ulaqa: Congreso

Ullaña: Leer

Uma: Agua

Umaña: Beber

Uñaña: Mirar

Uñisiri: Abusivo

Uñjaña: Observar

Uñstaña: Comparecer

Uqara: Sordo

Urasa: A tiempo

Uri: Huraño

Urt’a: Luna llena

Uru: Día

Usuta: Enfermo

Uywa: Ganado

Uywaña: Criar

W

Wajcha: Huérfano(a)

Wakichaña: Alistar

Wak’a: Faja

Wali: Bien

Walja: Mucho

Waljani: Entre varios

Wallaqiña: Hervir

Walt’ata: Abundante

Wank’u: Conejo

Waña: Seco

Waraña: Echar

Wara wara: Estrella

Warkuña: Colgar

Warmi: Mujer

Wasüru: Ayer

Warüru: Antes de ayer

Wayk’a: Ají

Wayna: Hombre joven

Y

Yala: Criado

Yänaka: Pertenencias

Yanapa: Ayuda

Yäpa: Justo

Yatiyawi: Anuncio

Yapuchaña: Labrar

Yäqaña: Dar importancia

Yaqha: Otro

Yatiri: Sabio

Yuqa: Hijo

Yuriña: Nacer

Yuxch’a: Nuera